سال چهارم: حق

مفهوم حق (از کلام دکتر بهشتی در کتاب حق و باطل از دیدگاه قرآن)

حق به طور معمول دو معنا دارد: يكى حق عينى و به تعبيرى حق علمى يا فلسفى؛ و يكى حق حقوقى… حق عينى عبارت از اين است كه چيزى در عالم عين تحقق داشته باشد. … تحقق داشتن يعنى واقعيت داشتن. به همين معنا و در ارتباط با همين معناست كه مى‌گوييم اين كلام حق است… به تعبير دقيقتر واقعيت عينى با اين سخن منطبق است. …. در علوم – علوم به اصطلاح امروز، يعنى در ساينس، يعنى علوم تجربى و علوم عينى – مى‌گوييم علوم مى‌خواهند برايمان آنچه را حق است بيان كنند. يعنى چه آنچه حق است‌؟ يعنى آنچه ثابت است. … پس حق و باطل بودن در اينجا دائر مدار واقعيت داشتن است. … این یك معنای حق.

حق به معنای ديكر در حقوق و علم حقوق گفته می شود: حق مردم این است كه بتوانند در تعیین سرنوشت خودشان دخالت كنند، این حق مردم است. دخالت كردن مردم در تعيين سرنوشت و مقدراتشان حق آنهاست، حقوق اولیه انسانی، حقوق اساسی، حقوق بشر، حق فرزند بر پدر این است، حق پدر و مادر بر فرزند این است، حقوق بينوايان و …. آيا اینجا حق یعنى واقعیت؟ حق مردم این است که در سرنوشت خودشان دخالت کنند ولی واقعیت این است که دخالت ندارند. اینجا می بینیم حق به چیزی می گوییم که واقعیت ندارد و طور دیگری تعبیر می شود. در اینجا این طور می گوییم: حق یعنی آنچه باید باشد، خواه باشد و خواه نباشد….

اگر از دوستان سؤال کنند آقا این بایدهایی که می فرمایید به استناد چه چیز است؟ … فرمودند ما به قرآن استناد می جوییم، یعنی می گوییم چون قرآن گفته راستی حق است، باید راست گفت، باید درست بود، باید عدالت داشت، باید حق محرومان را پرداخت؛ ما اينها را حق می دانيم. خوب، اين معيارى است؛ … چون ما آن ترازوى كلى مان را، آن انسان نمونه مان را، پيغمبر صلّى الله علیه و آله و سلّم و پيامبران وائمه عليهم السلام انتخاب كردیم و گفتار حق، آن گفتار اصل فصل الخطابمان را قرآن و بعد سنت توضیح دهنده قرآن انتخاب کردیم. بنابراین اگر ما این کار را مى كنيم بر مبناى يك اصل موضوعى پذيرفته شده قبلى است والا اگر الان بنده با یك عده ژاپنی نشسته بودم و صحبت می کردم اصلاً باید تمام این مطالب را کنار بگذارم و بروم سراغ یك بحث دیگر.

برخی می گویند حق آن است که برای فطرت انسان پذیرفتنی باشد. معیاری برای انسان متعارف حق است كه براى فطرت انسان متعارف پذیرفتنی باشد. این همان چیزی است که بازمی گردد به سخن یکی دیگر از دوستان که گفتند حق آن است که برای عموم پذیرفتنی باشد، … حالا اکر یك نفر مارکسیست آمد در جامعه ما و گفت که در جامعه بورژوازى مالكيت ابزار توليد يك امر پذيرفته شده است و عموماً مالکیت ابزار تولید را می پذیرند و پذیرفتنی است و حتی آن کارگر هم آن را برای خودش می پسندد، آن کارفرما هم می پسندد و يا لااقل مالكيت شخصى يك امر پسنديده است و براى عموم پذیرفتنی است، آیا می توانیم به این دلیل بگوییم که مالكيت ابزار تولید یا مالكيت شخصى حق است؟ … گفته می شود که در یك نظام سرمایه داری اگر شخصی خانه اش را به کسی اجاره بدهد به نه ماهی سه هزار تومان بلکه ماهی سی تومان، این سی تومان عدل است، ولی در یك نظام سوسیالیستى اگر سى دينار هم بگيرد ظلم است. آخر بايد ببينيد اين عدل چيست؟

می دانید که يكى از مسائل قرآن اين است كه ييغمبر صلّى الله عليه وآله و سلّم به جهان اعلام مى كند ((يا أيُّها الناسُ إنِّي رَسُولُ اَللهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً)!من پیامبر خدا برای همه شما هستم)، بدون اينكه واقعاً حق بتواند معيارى جهانى پيدا بكند چطور اصلاً مى شود اين مبنا را عرضه کرد؟ لذا قرآن درباره حق معناى سومى مطرح میك ند. قرآن می گويد ما آسمانها و زمين را به حق آفریدیم. یعنی چه؟ قرآن می گوید: الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللهَ قِياماً وَقُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً! این جهان را، این آسمان ها وزمين را باطل نیافریده ای و بر حق آفريده ای یعنى چه؟ … يكى از واقعيت هاى عينى كه قرآن ما را دعوت مى كند به شناخت و پايه و مبنا قرار دادن آن برای همه انديشه های بعدى اين مطلب است كه جهان هستی روندی هدفمند دارد. این جهان، این عالم هستی، عالمی بی هدف نیست. جهان هدف دارد. آسمان ها و زمین هدف دارند. حتی هدفی را که انسان برای خود انتخاب می کند در ارتباط با هدفدار بودن جهان است. جهان هستی حق است يعنى هدف دارد. … پس آن معنای سوم این است كه حق يعنى هدفدار بودن واقعيت عینی یا بهتر است بگوییم واقعیت عینی ساماندار و هدفدار. سامان کافی نیست، سامان دار و هدفدار؛ یعنی واقعیت عینی که در آن هر چیزی جایی دارد.

بنابراین اگر ما برای جهان یك هدف کلی قائل شدیم و گفتیم جهان هستی تحرك دارد، پویاست، روند دارد و اين پویش به سوی يك هدف عمومی است، حق به معنی “باید باشد”، حتی در جهان غیر انسان ها هم معنا پیدا می کند. در عالم انسان ها مطلب دیگر پا در هوا نیست، دیگر هر کس تابع سلیقه خود نیست، بلكه قصه آفرینش است. در آفرینش انسان، در هستی انسان طرحی است، نقشه ای است و اين طرح براى هدفى است و متناسب با هدفى است. کدام کار عدل است؟ کدام کار ما انسان ها عدل است؟ کاری که با ماندن انسان در مسير استکمال و تکامل و رسیدن او به هدفی که در عالم آفرینش برای وی در نظر گرفته شده سازگار و هماهنگ باشد. اخلاق، حقوق، شرع، همه با حق ارتباط پیدا می کنند، ولی نه حق پا در هوا. اگر اختلافی باشد دیگر در شناخت حق است نه خود حق.

از منظر قرآن اصل “حق” چيز قراردادى نيست، خود حق يك واقعيت عينی است. مانند اختلافى كه درباره عنصر آب وجود داشت. يك دوره اى عنصر آب را بسيط تلقى مى كردند، اما حالا ما عنصر آب را مركب می یابیم. واقعیت فرقی نمی كرد و حق به معنای واقعیت با اختلاف برداشت های ما عوض نمی شد. پس حق مطلب، یعنی وضع واقعی آب، قراردادی نیست. … برداشتهای ما گوناگون است اما همه برداشت از يك امر واقعى است. یعنی یك چیز در جای خودش قرار دارد و شناخت ما نسبت به آن مختلف است. بنابراین حق وناحق دانستن ما هم مختلف می شود.

حق همان علم است (از مقاله تبیین نسبت دو مفهوم “توحید و علم” برپایه کاربست کلیدواژه “حق” در قرآن کریم)

خداوند رحمان که خود حق مطلق است، تمام موجودات و پدیده ها را نیز به حق آفریده است . براساس معنای ریشه این واژگان و تحلیل آیات قرآنی مربوط به آنها دریافتیم حق بودن عالم بدین معناست که دارای قوانینی ثابت، بی نقص و درست است که همه از آنها خواسته یا ناخواسته پیروی می کنند. پایداری این قوانین موجب شده تا هم تعمیم پذیر باشند و هرجا که شرایط یکسان باشد به درستی عمل کنند و هم منشأ منفعت اند. این قوانین همگی به سوی هدفی واحد در حرکتند و میان آنها هماهنگی کاملی وجود دارد. مجموع این ویژگی ها اولا توحیدی بودن عالم را تفسیر می کند و ثانیا به زندگی معنا می بخشد.

انسان که خود مخلوق خداوند است نیز دارای فطرتی حق گراست و با ابزارهای معرفتی که خداوند در اختیار او قرار داده در پی کشف حقایق موجود در هستی است. خداوند آیات و نشانه های بی شماری در این دنیا و نیز در درون انسان قرار داده است و او باید هم به چگونگی و هم به چرایی این آیات توجه کند و با درنظر گرفتن مبدأ و َ مقصد آنها، با دقت و سرعت بیشتری به قوانین موجود در عالم دست یابد. و این تلاش به عبارت دیگر، مقدماتی در فهم توحیدی بودن عالم است. از این رو باید گفت که علم درست و مطابق با واقع، توحیدی است و دستیابی به این علم نیز حاصل یک اعتقاد عملی به توحید و توحیدی بودن هستی است، هرچند صاحب آن علم در قول به آن اعتراف نکند [مثل جهان غرب که به این مساله باور دارد و بر اساس همین اصل موفق به کشف قوانین و رشد خود شده است]

تأکید ادیان الهی نیز بر توحید است، پس می توان چنین برداشت کرد که نباید میان سبک زندگی علمی و سبک زندگی دینی ناهماهنگی وجود داشته باشد؛ زیرا دین به حق فرستاده شده و علم نیز رسالت کشف حقایق را برعهده دارد. اما از آنجا که هم معرفت دینی ما و هم علم ما به حقایق هستی ناقص است، این دو باید به کمک هم بیایند و یکدیگر را تکمیل کنند تا انسان را به حق و به صراط مستقیم نزدیکتر کنند، نه اینکه در برابر هم بایستند و یکدیگر رو بیاورند. این همان چیزی است که در قرآن کریم هم به آن تأکید شده است. باید متوجه باشیم که یک مسیر بیشتر وجود ندارد، تنها می توان از دو زاویه به آن نگریست؛ از سوی خالق که بنگریم، خدایی وجود عالم را براساس قوانینی آفریده است و در آن پر است از آیاتی که نشان آن قوانین و توحیدی بودن هستی اند. از سوی ما انسان ها ابتدا این آیات قابل مشاهده اند که با بررسی آنها می توانیم به قوانین پشت سرشان علم پیدا کنیم و از این طریق به توحیدی بودن عالم برسیم. در این میان خداوند رحمان از سر رحمت خود و توسط وحی، ما را از کلیاتی آگاه کرده که یا هیچگاه با ابزار عقل خود نمی توانستیم به آنها برسیم یا باید زمان بسیار زیادی را صرف می کردیم. 

اگر از دیدگاه یک موحد به علم و آگاهی بپردازیم. اولین وظیفه انسان برای پیشرفت و سعادت، کسب علم و آگاهی است، اما این آگاهی از چه مسیری به دست می آید؟ هرچند ممکن است برای رسیدن به آگاهی روشهای مختلفی وجود داشته باشد، اما توجه به دو نکته حائز اهمیت است: اول اینکه نمی توان نقش تعقل در هریک از روشها را نادیده گرفت، و دوم توجه به نشانه ها یا همان “آیات” است. در قرآن کریم آگاهی و معرفتی که موجب هدایت انسان می شود، از مسیر توجه به آیات و نشانه ها آغاز می شود و این توجه علاوه بر خود آیات، باید مبدأ و غایت آنها را نیز شامل شود تا بدین وسیله راه سعادت روشن شود. توضیح اینکه هر امر و قانونی در عالم دارای علامت و نشانه ای روشن (آیه) است. قرآن کریم همان گونه که به جملات و عبارات درون سوره های خود لفظ “آیه” را اطلاق کرده است، به همان صورت در مورد نشانه ها و قوانین ِ موجود در میان انسان ها و در طبیعت نیز فراوان از همین واژه استفاده کرده است (برای نمونه بنگرید: آیات روم: ۲۵-۲۰) . بر این اساس و با توجه به تأکیدهای فراوان قرآن کریم، علاوه بر آیات اصطلاحی قرآن، توجه به آیات آفاقی و انفسی نیز به همان اندازه ضروری است. 

بنابراین وظیفه ماست که قوانین و سنت های پدیده ها را کشف کنیم تا بدین وسیله به اوامر قرآن ارج نهیم و علاوه بر شکر نعمات الهی، در صراط مستقیم گام برداریم. [از طرف دیگر] انسان با دیدن مخلوقات و نشانه های خداوند؛ از آسمان ها و زمین، خورشید و ماه و ستارگان تا حیوانات و گیاهان و خود انسانها، متوجه نظم و همبستگی موجود میان آنها می شود که از میلیاردها سال پیش به شکلی پایدار وجود داشته اند، به نحوی که می توان روی این قوانین و فرمول ها حساب باز کرد و براساس آنها برنامه ریزی کرد یا به ابزار و لوازم و فناوری هایی با کارکرد درست رسید و هرچه در آنها تعمق می کند، به اسرار بیشتری دست می یابد. برای یافتن این قوانین و فرمول ها باید به جزئیات توجه کرد و از طریق استقراء، استدلال و تجربه به فرضیه هایی رسید که هرچه نزدیکتر به واقعیت باشند. تا اینجا راه درست است و باید ادامه یابد، اما اگر مبدأ و غایت آن مشخص نشود، معلوم نیست بتوان درک صحیح و کاملی پیدا کرد و به علم دقیقی دست یافت. علاوه بر این توجه نکردن به مبدأ و مقصد عالم ممکن است به این منجر شود که از قوانین علمی در جهت درست ومسیر سعادت بشر استفاده نشود؛ نمی توانیم به قوانین صحیح دست یابیم ، زیرا در ذات هر قانون علمی، حرکت به سوی غایتی وجود دارد، همچنان که مبدأ آن نیز در آن قانون آثاری داشته است. و نمی توانیم از آن برای سعادت بشری استفاده کنیم، زیرا معنای آن را و حرکت درست و جایگاه آن را در هندسه عالم به احتمال زیاد نمی فهمیم.

[در اقتصاد رفتاری و علوم شناختی یک دسته بندی از خطاهای شناختی انسانی «خطای اسناد نادرست» (Attribution Bias) یا «تفکر نقطه‌ای» (Spotlight Effect) می باشد، چرا که فرد بدون در نظر گرفتن عوامل زمینه‌ای، شروع به قضاوت کردن می کند. فکر کنید وسط یک دعوا در محلتان به محل حادثه برسید. و ببینید همه محله سر یکی ریخته اند و می زنندش. در نگاه اول ممکن است این را ضعیف کشی ببینید اما اگر به شما بگویند آن فردی که کتک می خورد یک دزد سابقه دار و از اشرار محله است که از صبح امروز نیز در محل مشغول به آزار و اذیت بوده،  دیگر چندان دلتان به حالش نمی سوزد. منظور این که وقتی ندانی سر و ته قضیه چیست احتمال خطا در تشخیص حتی در صورت مشاهده واقعیت بسیار زیاد است. علم به قوانین این دنیا نیز می تواند چنین باشد. و اگر بر اساس این فهم ناقص دست به عمل بزنیم، نتیجه معلوم است!]